Kış aylarının vazgeçilmez içeceklerinden biridir salep. Soğuk kış günlerinde içimizi ısıtan nefis bir tat… Nesiller boyunca yeme-içme kültürümüzün değişmeyen lezzetidir salep…
Ankara Üniversitesi Tarla Bitkileri Öğretim Üyesi Prof. Dr. Neşet Arslan'ın Gıda Hattı'nda yayınlanan makalesinde, Türkiye'de her üç bitkiden biri endemik olmak üzere, yaklaşık 9000 çiçekli bitki ve eğreltiden oluşan çok zengin bir flora içerdiği belirtiliyor.
Bu topraklar üzerinde görülen üç bitkiden birinin dünyadaki yayılış alanı sadece Türkiye ile sınırlı. Bu nedenle Türkiye bitkiler açısından dünyadaki en zengin ve önemli ülkeler arasında yer almakta. Biyolojik zenginliğimizin içerisinde yetişen en önemli bitkilerden biri orkide. Ülkemizde 140 civarında orkide türü bulunmakta. Orkideler genellikle dağ ekosistemlerinde doğal olarak yetişmekte. Beyazdan mora kadar birçok renkte çiçek vermekte.
Ülkemizde yetişen orkide türleri arasında yer alan Orchis, Ophyris, Serapias, Platanthera, Dactylorhiza cinslerine ait türlerin yumrularından salep elde edilmekte. En yaygın olarak yetişen çeşidi Cephalanthera kotschyana, Dactylorhiza Osmanica (Osmaniye orkidesi) salep elde edilen türlerin hepsi yumruludur.Bu bitkilerin toprak altında iki yumrusu bulunmakta. Bunlardan biri ana yumrudur ve o senenin gövdesini vermekte. Diğeri ise genç yumru ve gelecek yılın yumrusunu vermekte.
Ormanlık bölgelerde yetişen saleplerin yumruları daha iri, çayırlarda yetişen saleplerin yumrusu ise daha zayıf olmakta. Salep daha çok kireçli toprakları yetişmekte. Salep, bitki çiçekteyken toprak altındaki yumrular toplanmakta. Yalnızca yan yumrular alınmakta, gövdeyi taşıyan ana yumru ise genellikle alınmamakta. Yumrular kremsi, yumurta şeklinde veya çatalsıdır.
Toplanan yumrular suyla yıkanarak temizlenir, ipe dizilir ve su veya sütle kaynatılır. Açık havada kurutulur. Kurutulan yumrular dövülerek toz haline getirilmekte. Elde edilen bu toz kullanılacak hale gelmiş salebi vermekte.
Salebin bileşiminde nişasta, şekerler, musilaj ve azotlu maddeler vardır. İçerdiği en önemli madde glikomannan. Musilaj salebe koyu kıvamı vermekte. Ülkemizde çoğunlukla Batı, Güneybatı,Güney ve Kuzey Anadolu olmakla beraber Anadolu’nun birçok yerinde yetişmekte. Ayrıca salep elde edilen orkide türleri Muğla, Kastamonu, Isparta, Tokat, Antalya, Maraş, Safranbolu yörelerinde yabani olarak yetişmekte.
Bugün Türkiye haricinde en büyük üretici ülkeler arasında Yunanistan ve Fransa bulunmakta. Salep iç tüketimi yanında yurtdışında başta Almanya olmak üzere Hollanda, Kuzey Kıbrıs, İsviçre, Avusturya, Suudi Arabistan, İngiltere, Bulgaristan, İsrail, Libya, Romanya, Rusya ve Azerbaycan’a ihraç edilmekte. Yıllık toplam ihracat yaklaşık olarak 65-70 ton. Bu da 15-20 milyon yumrunun sökümünden elde edilmektedir. Bu nedenle salep türleri bilinçsiz toplanma sebebiyle bugün yok olma sınırına gelmektedir. Bunun için de bu değerli bitkinin toplanması, alım satımı ve ihracı konusunda belli sınırlamalar getirilmiştir. Ancak bilinçli tarım politikasıyla bu türleri koruma altına alınıp yetiştirilmesi gerekmektedir. Sadece bizde değil 18 .yüzyıla dek, henüz evlerde çay ve kahve içme adeti böylesine yaygınlaşmamışken, İngiltere’de meydanlarda ve kalabalıkların toplandığı caddelerde salepçilerin sabaha kadar dolaştıkları ve salebin büyük rağbet gördüğü bilinmekte. Ayrıca eski çağlarda uzun seferlere çıkan her teknede bir miktar salep yumrusu bulundurulmakta ve kumanyalar azaldığında, her gemiciye bir miktar salep yumrusu ve kaynar su verilmekteydi. Gemiciler salebi toz haline getirip içmekte ve gün boyu onun enerjisiyle çalışmalarını sürdürebilmekteydi.
Salep, birçok farklı isimle adlandırılmaktadır. Salepotu, güçotu, çayırotu, çemçiçeği, dilçıkık, dildamak bunlardan en bazılarıdır. Salep aynı zamanda dondurmada da aroma ve yoğunluk vermesinden dolayı kullanılmakta. Salep içimizi ısıtan, lezzetli bir içecek değil aynı zamanda birçok yararları da bulunmakta. Bunların en başında soğuk algınlığı ve bronşite iyi gelmekte. Üzerine zencefil serpilerek içildiği takdirde öksürüğü kesmekte. Göğsü yumuşatmak için de iyi bir seçenek. Hazmı kolaylaştırıp bağırsakları düzenlemekte. Kanı temizlemekte. Çocuklarda ishal kesici etkisi bulunmakta. Zihni çalıştırma gücünü arttırmakta. Regl dönemini düzenlemekte. Doğal etkisi bulunmakta. Vücut direncini artırmakta. Besleyici olmasının yanı sıra özel beslenme rejimlerinde kullanılmaktadır.