Sebze meyve halleri iflasın eşiğinde

Büyük umutlarla çıkarılan yasa ile her ürünün bir kimliği olacaktı. Sebze ve meyve ürünleri kayıt altına alınacak ve fiyatı en az yüzde 25 ucuzlayacaktı." Tarladan sofraya ticarette güven" olacaktı. Yasanın getirdiği yeniliklerle üretici, tüccar, sanayici, tüketici ve devlet kazanacaktı.
Hal Yasası'nın 1 yıllık uygulamasından sonra ne oldu?Yasa çıkarılırken sektörün görüşü dikkate alınmadığı için Ankara'da masa başında belirlenen öngörülenlerin hiç biri gerçekleşmedi.

Yasa, sebze ve meyve ticaretinin yapıldığı toptancı hallerde büyük krize neden oldu.
Ürünlere kimlik verilmesi bir yana, ürünler sisteme dahi girilemiyor. Kayıt dışı ticaret artarak sürüyor. Toptancı halleri milyonlarca lira gelir kaybına uğramaları nedeniyle iflasın eşiğine geldi. Yakın zamanda hallerden büyük iflas haberleri gelirse kimse şaşırmasın.

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı da uygulamadan memnun değil. 31 Aralık 2012 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik değişiklikleri ile uygulamaya ilişkin önemli değişiklikler yapıldı. Bazı uygulamalar ertelendi. Ancak, yapılan bu değişiklikler hallerde yaşanan kaosu önlemeye yetmeyecek.

Yaş sebze ve meyve üretiminde ilk sırada yer alan Antalya'da hal yöneticileri ve komisyoncu esnafla yaptığımız görüşmeler ışığında yaşanan sorunları şöyle özetleyebiliriz:

Yasa ile getirilen en önemli değişikliklerden birisi toptancı haline bildirimde bulunmak şartıyla genel olarak hal dışında toptan alım ve satım yapılmasına olanak sağlanmasıydı.

Bildirim için Gümrük ve Ticaret Bakanlığı bünyesinde ve elektronik ortamda web tabanlı çalışan "Hal Kayıt Sistemi" oluşturuldu. Üreticiden ürün alan tüccar - komisyoncu, üretici adına www.hal.gov.tr adresine girerek kayıt yaptırması ve ürüne ait bir kimlik alması gerekiyor. Bu kimliği almadan halden dışarıya ürün çıkarılamıyor.

Bir yıl geçmesine rağmen kayıt sistemi sağlıklı çalışmıyor. Bakanlığın www.hal gov.tr sistemine çoğu zaman ulaşılamıyor. Bu nedenle sabah 03.00'ten itibaren bilgisayarın başında adeta nöbet tutan hal esnafı, tüccar, sisteme giremediği için bildirimde bulunamıyor. Sistem çok sık çöküyor. Bozulma riski yüksek olan yaş sebze ve meyvede bildirim sistemindeki bu sorun nedeniyle büyük sıkıntılar yaşanıyor. Hal Yasası'nın temeli olan bildirim sistemi gerekli altyapı hazırlanamadığı için çalışmıyor. Bakanlık bir yıldır bu sorunu çözemedi.

Hal Yasası ile yapılan bir diğer önemli değişiklik rüsumla(malları satın alanlarca toptan satış bedeli üzerinden ödedikleri meblağ) ilgiliydi.

Yasa'dan önce hallerde satılan mallardan yüzde 2, hal dışında satılan mallardan yüzde 15 oranında hal rüsumu alınıyordu. Yasa ile hallerde satılan mallardan yüzde 1, hal dışında satılan mallardan ise yüzde 2 oranında hal rüsumu alınmaya başlandı. Alınan rüsumun yüzde 25'i yaş sebze ve meyvenin üretildiği bölgedeki halin, yüzde 75'i ürünün tüketime sunulduğu halin hesabına yatırılması gerekiyor. Bu ödeme için bir kamu bankası ile anlaşmaya varılmış. Fakat ödemelerde çok büyük sorun yaşanıyor.
Sorun rüsumun toplanmasında değil. Rüsum toplanıyor fakat ilgili halin hesabına aktarılamıyor. Tüccar açısından çok büyük sıkıntı yaşanıyor. Antalya Toptancı Hali'nde iş yapan bir tüccar 40'ı aşkın ile mal satıyor. Her il için ayrı ayrı malın tüketime sunulduğu ilin hal hesabına rüsum yatırması gerekiyor. Ancak, Bakanlıkla anlaşmaya varan banka bu altyapıyı kuramadığı için ciddi sorunlar yaşanıyor. Tüccar zamanının büyük bölümünü para yatırmak için sırada geçiriyor. Birkaç banka ile anlaşma yapılsa bankalar arasında rekabet olacağı için rüsum ödemeleri ile ilgili sorun kalmayacak.

Fakat tüccar tek bankaya mahkum ediliyor.
Rüsum ödemeleri yapılmadığı için toptancı halleri çok büyük gelir kaybına uğradı. Türkiye'nin en çok yaş sebze ve meyve üretimi ve ticareti olan Antalya Toptancı Hali'nin 2011 yılı hal rüsumu geliri 18 milyon lira iken geçen yıl 1.8 milyon liraya düştü.
Yasa ile hal dışındaki satışlardan alınan rüsum düşürülerek bildirim sistemi ile kayıt dışı satışların önlenmesi ve gelirin artırılması öngörülürken kayıt dışı satış çok büyük boyutlara ulaştı.

Yasa aynı zamanda hal esnafında ikili bir yapının oluşmasına neden oldu. Yasaya göre bir kişi hem komisyoncu hem tüccar olamıyor. Bunlardan birini tercih etmesi gerekiyor. Bazı işyerleri başvurarak bu işlerden birini tercih ederken bakanlık bu maddenin uygulanmasını 31.12.2014'e erteledi. Başvurarak tek işi seçenler açısından haksız rekabet yaratılmış oldu. Yasanın gereğini yerine getirenler haksızlığa uğramış oldu.
Özetle, Hal Yasası'ndan kaynaklanan pek çok sorun var. Bunları da daha sonraki yazılarda ele alacağız.
Ali Ekber Yıldırım - dunya.com